Reviews
Τα σταφύλια της οργής
Ο καρπός του ξεριζωμού
Κάτω από τη σκόνη του μόχθου τα βήματα του αστείρευτου κινήτρου για αξιοπρέπεια σημαίνουν την πορεία του ανθρώπινου μεγαλείου και της πανανθρώπινης τραγωδίας. Άξονας της πλοκής του μυθιστορήματος είναι η οικογένεια Τζόουντ και χρονικό σύστημα αναφοράς η περίοδος μετά το Κραχ του 1929. Η πορεία της οικογένειας, τα διλήμματά της, οι φόβοι και τα όνειρά της, οι απογοητεύσεις, οι απώλειες και οι ελπίδες είναι δείγματα της στασιμότητας και της κατεύθυνσης ενός ολόκληρου έθνους. Το χρονικό του ταξιδιού καταλήγει να είναι το εργαστήρι εξανθρωπισμού του Θεού. Τούτο γίνεται ιδιαιτέρως αισθητό υπό το πρίσμα του Κέισι, πρώην πάστορα και φίλου του Τομ Τζόουντ, ο οποίος επαναπροσδιορίζει τη θέση του ως προς το θείο αναπροσαρμόζοντας τα μέτρα του ίδιου του θείου στην πραγματικότητά του. Το μυθιστόρημα αυτό τολμά να τρέψει το διακόνημα σε μητρική συμβουλή. Η παρασκηνιακή ανάλυση του φαινομένου συσσώρευσης του πλούτου και των κοινωνικών επιπτώσεων της διαμόρφωσης μεγάλων ιδιοκτησιών προσδίδει στο κείμενο την υφή μιας «ευαίσθητης πολιτικής οικονομίας». Τεχνικά, η ατμοσφαιρικότητα της διήγησης προωθεί την βαθύτερη ενσυναίσθηση, οι περιγραφές πληροφορούν, αλλά και παρέχουν τις απαραίτητες δραματικές παύσεις για ψυχική εκτόνωση και ο ρυθμός εναλλάσσεται από αργό σε καταιγιστικό, μεταφέροντας κατ΄ ελάχιστον τις συνθήκες πίεσης και ανασφάλειας των μεταναστών. Συνολικά, το έργο αυτό του Στάινμπεκ είναι μια θρηνολογία για τα θύματα του αλληλοσπαραγμού και μιαν υμνολογία για το θάρρος και την αλληλεγγύη. Πρόσφυγες και μετανάστες δοκιμάζουν τα φριχτότερα μαρτύρια της ψυχής και του σώματος πίσω από τις κλειδωμένες πόρτες μας. Τούτο το βιβλίο είναι η κλειδαρότρυπα μιας κάποιας ελπίδας.
1
Πούσι
Η αμετάκλητη ομίχλη
Διάχυτη η θύμηση της στεριάς σε ένα ποιητικό περιβάλλον εμβαπτισμένο στην ασίγαστη αλμύρα του αμετάκλητου ταξιδιού. Τα χρόνια παραδίνονται στην εκδορά του ανέμου, και το άλλοτε οικείο εξομοιώνεται με το ολότελα ξένο. Το «Πούσι» συντεθειμένο στα 1947 συνιστά την ποιητική συλλογή στην οποία αποτυπώνονται οι στοχασμοί και οι απολογίες του Ποιητή του, τρία χρόνια αφότου ξαναμπαρκάρισε το 1944. Συμπεριλαμβάνει ποιήματα όπως την «Εσμεράλδα», τον «Federico Garcia Lorca», τη «Θεσσαλονίκη», τον «Σταυρό του Νότου», ποιήματα τα οποία τίμησαν και τιμήθηκαν από τον Θάνο Μικρούτσικο, ο οποίος τα μελοποίησε συνθέτοντας τον «Σταυρό του Νότου». Το ταξίδι στη θάλασσα του Καββαδία είναι ταξίδι στις θάλασσες των άγραφων σελίδων της φύσης, του λόγου και του πνεύματος.
1
Το Αβάσταχτο του Μεγάλου Απραγματοποίητου
Οι λέξεις του Καραγάτση απλώνονται πάνω στο χαρτί με τη χάρη του ταραγμένου καρδιοχτυπιού του ερωτευμένου και τη ταραχή του κομψού καρδιοχτυπιού του βασανισμένου. Σε αυτό το μυθιστόρημα μέσα από το ψυχοσυναισθηματικό διάνυσμα της Μαρίνας, μιας ελληνομαθούς Γαλλίδας παντρεμένης με Έλληνα «καραβοκύρη» από τη Σύρο, ξεδιπλώνεται ο φόβος και η δοκιμασία της Ζωής και του Θανάτου, της Επιλογής και της Χίμαιρας του αυτοπροσδιορισμού. Αμείωτη ένταση, τρισδιάστατες περιγραφές και η αλμυρή κυκλαδίτικη μυρωδιά. Το κείμενο περιέχει φροϋδικούς προβληματισμούς, καθώς δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα δύσκολα παιδικά χρόνια της Μαρίνας και του τρόπου με τον οποίο την επηρέασαν, ενώ έντονα προβάλλεται η ανάγκη για τη διατήρηση της δικής ταυτότητας. Συνολικά, εκτιμώ πως ο χαρακτηρισμός της «Μεγάλης Χίμαιρας» ως ερωτικού μυθιστορήματος είναι –τουλάχιστον– παραπλανητικός. Ο έρωτας διαδραματίζει μεν ρόλο καθοριστικό, αλλά όχι σαν αυτοτελές μέγεθος. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο έρωτας απλώς διαγράφει το πλαίσιο εντός του οποίου η γλυκόπικρη χίμαιρα μιας νοηματοδοτημένης ζωής ακμάζει και εδραιώνεται. Προς τούτο θυμίζει την «αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι» του Μίλαν Κούντερα (βλ. σχετική κριτική), του οποίου η ανάγνωση προ ή κατόπιν αυτής της «Μεγάλης Χίμαιρας» προτείνεται.
0
Ο θάνατος του θανάτου του Ιβάν Ίλιτς
Το θεμελιώδες ζεύγος αντιθέτων επί του οποίου εδράζονται όλες οι λοιπές πτυχές της κατανοητής και ακατανόητης φιλοσοφικής ύλης είναι το ζεύγος «Ζωή-Θάνατος». Η μεταξύ τους σχέση, ο δυνάμει αυτοπροσδιορισμός του καθενός ή ο ετεροπροσδιορισμός του καθορίζει αποφασιστικά τα κίνητρα της συμπεριφοράς, την ίδια τη συμπεριφορά και την τελική αξιολόγησή της. Μεγέθη όπως η ταπεινότητα, η τιμωρία, ο πόνος, η κρίση, η λύτρωση είτε ως αποσπάσματα μιας καθημερινότητας είτε ως δομές ενός κάποιου θρησκευτικού συστήματος εμβαπτίζονται μέσα στο παχύρευστο ποτάμι που διψά για Ζωή και έχει κι όλας ξεδιψάσει με Θάνατο. Όλες αυτές οι σκέψεις-παρατηρήσεις, υπονοούνται, αναλύονται, πάντως διαπλάθονται αντικρίζοντας τον Ιβάν Ίλιτς που αντικρίζει τον Θάνατο να ελαύνει προς το μέρος του. Η νουβέλα αυτή συμπυκνώνει το θεϊκό πάθος σε ένα καθόλα κοινό δάκρυ. Θύμισε ως προς την υπολανθάνουσα ατμόσφαιρα τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος και προτείνεται για συγκριτική ανάγνωση. Προσωπικά, δεν θα ξεχάσω την δύναμη εκείνης της στιγμής όποτε ο Ίλιτς νιώθει την ανάγκη να πει «συγχώρεσέ με» και βγαίνουν από το στόμα του οι λέξεις «άφησέ με» (οι οποίες στα ρώσικα είναι σχεδόν ομόηχες). Μέσα από την απλότητα της αυτής και μόνο διαφοράς των εκφράσεων διαφαίνεται ο τραχύτατος περίπατος της ύπαρξης προς την ανυπαρξία, της συμπάθειας προς την συνειδητοποίηση της απρόσβλητης μοναξιάς.
1
Τα μέτρα της αναστάσιμης Ποίησης
Ο συνδυασμός του ιαμβικού και αναπαιστικού μέτρου λειτουργεί ως η σύζευξη της νεοελληνικής και αρχαιοελληνικής αισθητικής περί την Ποίηση. Ο ποιητής Παλαμάς αναζητά το υπερβατικό μετέπειτα της Αθανασίας μέσα σε έναν μακελάρη της ομορφιάς Κόσμο, που σε άλλα δεν υπακούει, παρά στα διαβρωτικά κελεύσματα του Χρόνου («Έτσι κ’ έξω και μέσα μας/ του ωραίου την αρμονία/την τρώει ο Χρόνος άπονα/κι ο Κόσμος• δυο θηρία!»). Η Αγάπη, η Επιστήμη, η Αλήθεια, η Αθανασία και η Θρησκεία που τη διακονεί δοκιμάζονται κάτω από την «ολόβαθη σκέπη» της Μοναξιάς.
1
Έγκλημα και τιμωρία
Βάση και Υπέρβαση (αυτοτιμωρούμαι, άρα υπάρχω)
Το «Έγκλημα και Τιμωρία» ακτινοβολεί την αίγλη του κλασσικού όντας ένα κείμενο ανυπέρβλητης διεισδυτικότητας στην ανθρώπινη ψυχή, τα κίνητρα των πράξεων, των ανοχών και των παραλείψεων και την ασίγαστη επιθυμία για «μια κάποια λύση» (λύτρωση). Ο Ρασκόλνικωφ συνιστά ένα από τα σύμβολα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Διαπράττει δύο ανθρωποκτονίες με την αίσθηση θεραπείας της ακατανίκητης ανάγκης του να υπερβεί τα όρια που του έχουν επιβληθεί. Είναι ο Ρασκόλνικωφ ο αυτουργός ενός ορισμένου εγκλήματος ή το θύμα μιας κοινωνικοχρονικής νομοτελειακής νόρμας που οδηγεί τον αναζητούντα την λύτρωση στην «κακουργηματική» ταύτισή της με την απόλυτη δύναμη; Είναι τελικά η τιμωρία ο δοτός περιορισμός μιας συγχυσμένης ελευθερίας ή ο ab ovo εγκλωβισμός της αντίληψης της ελευθερίας ως αναίρεση της ελευθερίας των άλλων; Στο κείμενο μπορούν να επιχειρηθούν νομικές, ψυχολογικές και φιλοσοφικές αναλύσεις. Η πολυεπίπεδη πραγματικότητα του περιεχομένου είναι αυτή που καθιστούν το «Έγκλημα και Τιμωρία» ένα βιβλίο-μανιφέστο για την ανθρώπινη ελευθερία, ακριβώς επειδή, υπό το πρίσμα οποιασδήποτε ανάλυσης, το τελικό πρόσημο του συμπεράσματος θα είναι τα όριά της.
2
Ο δωδεκάλογος του γύφτου
Ο δωδεκάλογος του Έλληνα
Το εκτενές αυτό ποίημα είναι το ευαγγέλιο του σταυρωμένου ελληνισμού. Ο Κωστής Παλαμάς ζευγαρώνει τον ποιητικό λόγο με την δοκιμιακή αυστηρότητα και ακτινογραφεί την πολυτάραχη ιστορική πορεία της νέας Ελλάδας. Διάχυτη στο κείμενο είναι η πικρία της απόστασης των νέων Ελλήνων από τους προκατόχους τους, ενώ υφέρπουν στοιχεία φιλοσοφίας (νιτσεϊκού) μηδενισμού («είμ’ εγώ ο προφήτης, είμ’ εγώ, κι ήρθα εδώ να διαλαλήσω βασιλιά θεό το Τίποτε στον αιώνα εμπρός και πίσω») παράλληλα με στοιχεία ουσιοκρατικά που αναβιβάζουν στο θεϊκότερο των θεϊκών την Ποίηση (Λόγος Β’: ο Δουλευτής). Επιπρόσθετα, προτείνεται η ακρόαση της μαγευτικής μελοποίησης (αποσπασμάτων φυσικά) του "δωδεκαλόγου" (μεταξύ ποιημάτων του Παλαμά από άλλες ποιητικές συλλογές) από τον Λουκά Θάνο σε ερμηνεία Γιάννη Χαρούλη.
0
Ο ποταμός της ηρεμίας (τετράτομο)
Ο «ήρεμος Ντον» πηγάζει από την προσωπική δοκιμασία και εκβάλλει στην οικουμενική μετοχή στο όνειρο της επανάστασης και τον εφιάλτη του πολέμου. Περιβάλλον αναφοράς συνιστούν τα κοζακικά χωριά στη κοιλάδα του Ντον, κατ’ αρχάς πρόσωπα εστίασης η οικογένεια των Μελέχωφ, ενώ ο διηγηματικός χρόνος έχει πλαίσιο εκτεινόμενο από τα χρόνια προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι και τη Ρωσική Επανάσταση. Το μεγαλείο του έπους του Σόλοχοφ, κατ’ εμέ, δεν εντοπίζεται ούτε στην γραφή (κατά πως αυτή μπορούμε να τη κρίνουμε από τη μετάφραση) ούτε στο ίδιο το αντιπολεμικό περιεχόμενο. Το μεγαλείο του έπους ανευρίσκεται στην λανθάνουσα αυστηρή επαγωγική πορεία που αναβιβάζει το ατομικό βάσανο και πανεθνική, διαχρονική και αδιαπραγμάτευτη αποτυχία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, παρακολουθούμε την δεξιοτεχνική μετατόπιση του κέντρου εστίασης από τον Γρηγόρη Μελέχωφ – και την προσωπική του πορεία στην ιστορία – στην ίδια την ιστορία μέσα από την πορεία των παθών, των βουλήσεων, των πεποιθήσεων και των ονείρων των μετόχων σε αυτή. Αρχικά, οι κοζάκοι ηθογραφούνται με τρόπο που εξαίρεται η ένδοξη και μακραίωνη πολεμική τους ιστορία. Η παράδοση μαστορεύει νόρμες ή προοικονομεί δράσεις; Η αποχή από το μερίδιο της παραδοσιακής υπόδειξης συνιστά από μόνης της επανάσταση ή η επανάσταση απαιτεί οπλισμένο χέρι; Τα οπλισμένα χέρια έχουν διαφορετικό ηθικό φορτίο ανάλογα με την πλευρά του Ντον στην οποία στέκονται; Η καρδιά του Γρηγόρη χωρίζεται ανάμεσα στο καθήκον και το πάθος, τη Νατάλια και την Αξίνια, τη πατρίδα του και τη νέα πατρίδα της ελπίδας. Η καρδιά του κόσμου χωρίζεται στον επώνυμο μόχθο για ζωή και στην επιγραφή σε έναν ανώνυμο τάφο: «ΣΕ ΣΥΓΧΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΑΡΑΧΗΣ ΜΑΥΡΟ ΚΑΙΡΟ, ΑΔΕΡΦΙΑ, ΜΗ ΔΙΚΑΖΕΤΕ ΤΟΝ ΑΔΕΡΦΟ». Παράλληλα με την ανάγνωση του βιβλίου, προτείνεται η προβολή της ταινίας «τα παιδικά χρόνια του Ιβάν» του Αντρέι Ταρκόφσκι.
0
Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίυ
Το πορτραίτο της ηδονιστικής φαυλότητας
Πυρήνας του μυθιστορήματος είναι η κατάληψη της αθανασίας με τίμημα την ψυχή. Το φαουστικό θέμα αγγίζεται με εξαιρετική λεπτότητα και πρωτοτυπία από τον Όσκαρ Ουάιλντ. Οι δύο πόλοι της ιστορίας είναι ο Ντόριαν Γκραίυ και ο λόρδος Χένρι Γουότον, οι οποίο προσωποποιούν αντίστοιχα τη Πραγμάτωση και την Ιδέα του ηδονισμού. Μία ερμηνεία του έργου είναι ότι η ακροεπικουρική, τελικά ηδονιστική, προσέγγιση της ζωής κάμπτει τον χρόνο και επιφέρει μια φθαρτή αθανασία. Από τις διακυμάνσεις της υφολογίας και των χαρακτήρων, καθώς και από τη λύση του μυθιστορήματος, διαφαίνεται η προσωπική του Ουάιλντ πλεύση στα φιλοσοφικά μονοπάτια του ηδονισμού, στην απόλαυση των καρπών του και (προφητικά;) την καταδίκη που η τελευταία του επεφύλασσε. Ο Ντόριαν Γκραίυ βιώνει την ενδογενή διάβρωση που πυροδοτεί η κατίσχυση της εγωλαγνείας επί των πάντων αξιών. Η επιβολή της δικής επιθυμίας επί της αλλότριας ανάγκης ή ελευθερίας επισύρει μια (θεία) (αυτό)τιμωρία. Αρχίζοντας το μυθιστόρημα αντηχούν στις σελίδες τα λόγια του Ιππότη από την «φιλοσοφία στο μπουντουάρ» (βλ. σχετική κριτική) για τον εκμαυλισμό της Ευγενίας: «Τι χαρά να τη διαφθείρεις! Να πνίξεις μέσα στη νεαρή καρδιά όλους τους απόρους της αρετής και της θρησκείας που έσπειραν οι δασκάλες της! Τι βίτσιο!». Στο τέλος δεν αντηχεί παρά η σιωπή μιας αυτοκαταργημένης ψυχής που θυσίασε την ουσία της ομορφιάς της για μια περαστική γυαλάδα.
0
Εν αρχή ην "όφις και κρίνο"
Το πρώτο βιβλίο του Καζαντζάκη γραμμένο στα 1905. Οι φιλοσοφικές ανησυχίες του εκκολαπτόμενου λογοτέχνη περιβάλλονται με την τραχύτητα και την αμεσότητα της νεανικής έκφρασης και παραβάλλονται σε κατάσταση εμβρυακή, μα και αγνότατη. Τα καζαντζακικά ζεύγη (πνεύμα και ύλη, ανθρώπινο και θεϊκό), πάνω στα οποία επρόκειτο να στηριχθεί όλο το λογοτεχνικό/φιλοσοφικό του οικοδόμημα, διαγράφονται σε αδρές γραμμές και συστήνουν τον αναγνώστη με την απαρχή μιας λαμπρής (συλλογιστικής και λογοτεχνικής) πορείας. Συγκρινόμενο με άλλα έργα του ιδίου, το «όφις και κρίνο» αντικειμενικά υστερεί. Αλλά η διαύγεια της σκέψης και η δυναμική της γραφής εκείνου του εικοσάχρονου που έπιασε το μολύβι και γέμισε με αυτές τις έναρθρες νότες το χαρτί δεν μπορεί παρά να συναρπάζει. Συνολικά, είναι βιβλίο για τον (δυνάμει) ερωτευμένο, για τον (δυνάμει) φιλόσοφο, για τον (δυνάμει) δυνατό. Είναι ένα βιβλίο του Καζαντζάκη. Ένα βιβλίο για πάντα.
0
Ο Μεγάλος Βασιλιάς του μύχιου ρόδου
Αυτό το παραμύθι συνδυάζει την πρόγευση μιας ταπεινής ευαισθησίας, τη γεύση μιας χρωματιστής αναζήτησης και την επίγευση μιας φιλοσοφημένης λύτρωσης. Θεωρώ πως, αντίθετα με άλλα παραμύθια, ο «Μικρός Πρίγκιπας» δεν μπορεί να επιβιώσει την φθορά της λογικοποίησης. Τα λόγια του, οι πράξεις του, το ταξίδι του συμβάλλουν, αλλά δεν είναι σύμβολα• ζουν, δεν αναπαριστούν. Μικροί πρίγκιπες περιφέρονται ανώνυμα στον κόσμο μας. Είναι όλοι αυτοί που ως τρανότερη προσφορά τους λογίζουν ένα κόκκινο τριαντάφυλλο. Τούτο μάς μαθαίνει το παραμύθι αυτό: να ελπίζουμε. Ίσως τα παιδιά να μην το έχουν τόσο ανάγκη, όσο οι «μεγάλοι» της υπόθεσης. Πάντως, προτείνεται ανεπιφύλακτα για όλους.
0
Ρωμιοσύνη
Σώπα, όπου να 'ναι θα σημάνει η Ρωμιοσύνη!
Η «Ρωμιοσύνη» είναι έργο πατριωτικού παλμού και ευσυνείδητης ελπίδας με λόγο στρατευμένο στην εμψύχωση του δυνάμει μεγαλείου, του μεγαλείου που σημαίνει μιαν ασύγκριτη ηρεμία. Η ανάγνωση του ποιήματος με πρίσμα ιστορικο-κοινωνικό φανερώνει τον περήφανο και πολυδοκιμασμένο ελληνισμό των δεκαετιών του ’30 και, κυρίως, του ’40 (το ποίημα συνετέθη περί στα 1945-1947). Ωστόσο, μια αφηρημένη, τελολογική άνευ ιστορικών πλαισίων ερμηνεία προσλαμβάνει διαστάσεις ενός φιλοσοφικού διατακτικού: Πίστευε στο ορμέμφυτο που ωθεί στην ελευθερία. Στον πρώτο λόγο του «δωδεκαλόγου του γύφτου», κατά την ερμηνεία μου, εκφράζεται μιαν οδυνηρή αλήθεια, της οποίας ο πυρήνας εντοπίζεται στους παρακάτω στίχους: "[…] και σα νά ‘χασαν το δρόμο τους, και μαζί μ’ αυτό σα να ‘χασαν λίγο λίγο και την έγνοια, λίγο λίγο και τη γνώμη, κι ύστερα και κάθε μνήμη, κι ύστερα και κάθε ελπίδα και που δεν κρατούσαν πίσω τους και που μήτε ξάνοιγαν εμπρός μια πατρίδα". Ο χαλασμός του έθνους, της εκάστοτε ρωμιοσύνης, δεν επέρχεται με την επέλαση «στρατών πολεμόχαρων αυτοκρατόρων», «στρατοκόπων σταυροφόρων καβαλιέρων» ή «αμηράδων» (στίχοι προηγούμενοι του παρατεθέντος αποσπάσματος), αλλά με τη λήθη, με τον πολιτισμικό αποπροσανατολισμό, με την μετοίκηση σε μια συνειδησιακή έρημο, όπου καμία πατρίδα δεν ξανοίγεται μπροστά. Βεβαίως, ως έθνος και πατρίδα (δύο πολύπαθες έννοιες τόσο στην πολιτική φιλοσοφία, όσο και στην θλιβερή πραγματικότητα) μπορεί κανείς κατά κρίση να εννοήσει συλλογικότητα και ηρεμία. Αν δεχθούμε ότι η γλώσσα παράλληλα διαβιβάζει και διαμορφώνει τη σκέψη, η διαβρωμένη γλώσσα των νεοελλήνων δεν μπορεί παρά να διαβιβάζει και να μεταφέρει διαβρωμένα μια διαβρωμένη σκέψη. Η «Ρωμιοσύνη» αποτελεί ένα μνημείο της νεοελληνικής γραμματείας που κρατάει «µες στα σταυρωµένα χέρια τ [η]ς […] της καµπάνας το σκοινί» για μιαν άλλη ανάσταση από αυτή που περιγράφει. Αυτή είναι η δυναμική ενός μεγαλειώδους ποιήματος.
0
Τι είναι μεταφυσική
Τι είναι το Είναι...
Η περιπλοκότητα του «Είναι και Χρόνος», του θεμελιώδους έργου της χαϊντεγκεριανής φιλοσοφίας, είναι εύλογο να λειτουργήσει αποτρεπτικά για αμύητους αναγνώστες στην οντολογία και τον αποδομισμό. Επί τη βάσει της περιορισμένης έκτασής του και των πολύ χρήσιμων προλεγομένων, σχολίων και επεξηγήσεων του κ. Θανασά, ο φιλοσοφικός κόσμος του Χάιντεγκερ καθίσταται προσπελάσιμος για σαφώς ευρύτερο κοινό. Να σημειωθεί δε πως ακόμη και για τους πιστούς μελετητές του Χάιντεγκερ το «τι είναι μεταφυσική;» συνιστά ένα κείμενο-αναφορά ως προς τον τρόπο σκέψης, ερμηνείας και αντίληψης του περιεχομένου του «Είναι και Χρόνος», καθώς οι φιλοσοφικές θέσεις του Γερμανού φιλοσόφου μετατοπίζονται και, όπως σημειώνεται από τον κ. Θανασά, διακρίνονται αδιέξοδα στα οποία εισήλθε ο Χάιντεγκερ.
0
Ο δεσμός της αγάπης
Ο πρωταρχικός κοινωνικός δεσμός
Το σύγγραμμα πραγματεύεται πως η πρωταρχική σχέση του βρέφους και της μητέρας καθορίζει τη μετάβαση από τον αμοιβαίο ετεροπροσδιορισμό στον αυτοπροσδιορισμό. Εξηγείται πως η μετάβαση αυτή είναι θεμελιώδους σημασίας για την ανάπτυξη μιας υγιούς προσωπικότητας και κατ’ επέκταση την διαμόρφωση εξίσου υγιών κοινωνικών δεσμών. Έμφαση δίνεται στις περιπτώσεις παθολογίας αυτής της σχέσης ως προς τα αίτια και τα συμπεριφορικά αποτελέσματα. Ακόμα, συμπαρατίθενται οι απόψεις της κλασσικής και μοντέρνας ψυχαναλυτικής προς διαμόρφωση σφαιρικότερης γνώμης επί του θέματος. Το σύγγραμμα δεν περιορίζεται στην ακαδημαϊκή περιγραφή των ανωτέρω, αλλά αναπτύσσει λόγο με ιδιαίτερα πρακτική αξία (για παράδειγμα ως προς την κατανόηση του συντρόφου στο πλαίσιο μιας ρομαντικής σχέσης).
0
Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη
Πώς να επιτύχουν τα Έθνη...
Το «γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» συνιστά μία παγκοίνως προσιτή πραγματεία, γενικά, για την εισαγωγή στη σκέψη της πολιτικής οικονομίας και, ειδικά, για την διάγνωση των αιτιών της ανισομέρειας στη κατανομή του πλούτου σε μακροοικονομικό επίπεδο με τη θεωρία των ανοιχτών και κλειστών θεσμών. Ως έντονοι υποστηρικτές τη θέσης ότι η οικονομία αποτελεί εποικοδόμημα των θεσμικών και πολιτικών μηχανισμών, οι δύο οικονομολόγοι προβαίνουν στην ανάλυση της πολιτικής διάρθρωσης κρατών-εθνών και των οικονομιών τους σε όλο το φάσμα της υφηλίου και της ιστορίας της και διαπιστώνουν ότι η φτώχεια και ο πλούτος των κρατών και των πληθυσμών τους εξαρτώνται αμέσως με τις πολιτικές τους δομές. Με όπλο την ευρύτατη βάση συγκριτικής εξέτασης διατυπώνουν υψηλού επιπέδου επιχειρήματα, των οποίων η ανασκευή απαιτεί αντίστοιχα υψηλού επιπέδου γνώση και σύνεση.
0
Το εκκρεμές του Φουκώ
Η εκκρεμής γοητεία της καταστροφής
Το «όνομα του ρόδου» δημοσιεύθηκε το 1980. Ο Ουμπέρτο Έκο έθεσε με το αριστούργημά του αυτό τόσο ψηλά τον πήχη των προσδοκιών στο αναγνωστικό κοινό, που έμοιαζε, αν όχι ακατόρθωτο, εξαιρετικώς δύσκολο το να παράξει την ίδια δεκαετία (συγκεκριμένα οχτώ χρόνια μετά, το 1988) ένα κείμενο όπως το «εκκρεμές του Φουκώ». Το «όνομα του ρόδου» και το «εκκρεμές του Φουκώ» είναι ο διαχωρισμένος ερμαφρόδιτος μίας προβληματικής σε σχέση με την αυτοπαγίδευση του δογματικού, τη γοητεία της μυστικότητας και της μυσταγωγίας, την παράσυρση της διάνοιας από τη θύελλα της πίστης. Η λογοτεχνικότητα, αν όχι εφάμιλλα, ακτινοβολεί λαμπρότερα από το προγενέστερο μυθιστόρημά του. Σπουδή, διανόηση, ψυχαγωγία. Αυτά είναι το «εκκρεμές του Φουκώ»!
1
Το όνομα του ρόδου
Το όνομα του συμβόλου
Αν η ποιότητα του ποιητή συναρτάται με τη δυναμική πολυσημία του έργου του, αν συναρτάται με την αντοχή της έκφρασής του και την δημιουργία σημείων λογοτεχνικής αναφοράς, ο Ουμπέρτο Έκο μάς χαιρετά από το forum των ποιητών των ποιητών. Συγκεκριμένα, το «όνομα του ρόδου» αποτελεί ένα υφολογικό, αφηγηματικό και ψυχογραφικό αριστούργημα με πολυεπίπεδες έδρες θιγόμενων ζητημάτων. Ο Άντσο της Μελκ αφηγείται τα συμβάντα που εκτυλίχθηκαν εν έτει 1327 σε ένα ακατανόμαστο (με κάθε έννοια) ιταλικό μοναστήρι Βενεδικτίνων πλάι στον Γουίλιαμ του Μπάσκερβιλ. Περιγραφές που αποκτούν αίγλη τρισδιάστατης προβολής, φιλοσοφικές αναζητήσεις και παρατηρήσεις που συγκινούν και κινητροδοτούν, αδιανόητη πλοκή. Προτείνεται η προκαταρκτική ανάγνωση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη (τουλάχιστον ως προς τη διάβαση από την Κόλαση) και της Αποκάλυψης του Ιωάννη• ίσως, να ανευρεθούν ορισμένες γοητευτικές παραλληλίες. Περαιτέρω, είναι αυτονόητο πως η ανάγνωση του «εκκρεμούς του Φουκώ» (βλ. σχετική κριτική) του ιδίου είναι επιβεβλημένη.
4
Η δίκη
Ο Κατηγορούμενος
«Κάποιος πρέπει να είχε διαβάλει τον Γιόζεφ Κ., γιατί ένα πρωινό, δίχως να κάνει τίποτα κακό, ήρθαν και τον συνέλαβαν». Η αινιγματικότητα της εναρκτήριας φράσης αυτού το καφκικού δράματος διατηρείται ως απαρέγκλιτη υφολογική και φιλοσοφική πορεία καθ’ όλη τη διάρκειά του. Ο όρος «καφκικός» συνήθως συνδηλώνει το ερεβικό, το δυσοίωνο κ.α. Κρινόμενου εκ της περιρρέουσας ατμόσφαιρας στη Δίκη ο όρος φαίνεται να ευσταθεί. Αλλά τούτο δεν συνεπάγεται το απόλυτο. Ο χαρακτήρας του Γιόζεφ Κ. δεν δορυφορεί μονάχα την σκαιά πραγματικότητα που αδικαιολόγητα τον στοχοποιεί. Η δραματική του λειτουργία επεκτείνεται και στην προσωποποίηση μιας αλύτρωτης αναζήτησης της αλήθειας. Τούτο είναι άδικο για τον τρίτο/παρατηρητή. Αλλά, αν ενσυναισθανθούμε τους καφκικούς ήρωες (εδώ τον Γιόζεφ Κ.), πιστεύω πως το συναίσθημα που θα κατανικήσει τον φόβου, την αδικίας και την εύλογη απορία του «γιατί;» είναι η περηφάνια για το ότι μείναμε αναλλοίωτοι. Προς τούτο και το στερνό παράπονο του Κ.
1
1984
1984 ab ovo και ex nunc
«Ήταν μια λαμπρή κρύα μέρα του Απρίλη, και τα ρολόγια έδειχναν μία το μεσημέρι. Ο Γουίνστον Σμιθ, με το πιγούνι χωμένο στο στήθος προσπαθώντας ν’ αποφύγει τον απαίσιο άνεμο, γλίστρησε μέσ’ από τις γυάλινες πόρτες του Μεγάρου της Νίκης, κουβαλώντας μαζί του κι ένα στρόβιλο σκόνης ανάκατης με άμμο». Ακόμα, και αυτή η γενικόλογη, απλή περιγραφή ενός τυχαίου συμβάντος ενός τυχαίου ανθρώπου έχει αναχθεί σε στοιχείο εμβληματικό. Το «1984» λαμβάνει συχνά τον χαρακτηρισμού του προφητικού. Θα μου επιτραπεί η διαφωνία όχι φυσικά στο επίπεδο της άρνησης της δυναμικής εμβέλειας που αναπτύσσουν τα νοήματά του διαχρονικά, αλλά στο επίπεδο του ότι η προφητεία αποτελεί ανακοίνωση του τι μέλλει γενέσθαι, ενώ το «1984» αποτελεί μνημείο παράλληλα του έγινε, τι γίνεται και τι θα γίνει. Αν συνιστά προφητεία, λοιπόν, είναι μια προφητεία ήδη εκπληρωμένη πριν από τον χρόνο συγγραφής του. Τούτο αναφέρεται όχι για να πλήξει το έργο• αντιθέτως το αναβαθμίζει από ένα εμπνευσμένο λογοτέχνημα σε ένα διαχρονικό και διατοπικό φιλοσόφημα. Ο Γουίνστον Σμιθ, η Εβδομάδα Μίσους, ο Μεγάλος Αδερφός, η Νέα Ομιλία, η φιγούρα της Τζούλιας, ο θάλαμος 101 είναι όλα προϊόντα μιας ολοκληρωτικής μήτρας. Η αγανάκτηση που συσσωρεύεται μεταπλάθεται σε ανάγκη για αντίσταση, η ανάγκη για αντίσταση όσο δεν θεραπεύεται μεταπλάθεται σε μαράζι και, τελικά, το μαράζι μεταπλάθεται σε μια τοξικότερη της αρχικής αγανάκτηση. Ο έρωτας; Χαμένος στους διαδρόμους σκοτεινών θαλάμων που επικοινωνούν το σύνθημα του νέου κόσμου: « ΔΥΟ ΚΑΙ ΣΥΟ ΙΣΟΝ ΠΕΝΤΕ». Προτείνεται μετά το «1984» η ανάγνωση των εξής: Θαυμαστός καινούργιος κόσμος (Άλντους Χάξλεϋ, βλ. σχετική κριτική) και Φαρενάιτ 451 (Ρέι Μπράντμπερι, βλ. σχετική κριτική).
0
Παιδιά μιας πολυτάραχης ιστορίας
Σύγγραμμα με ικανοποιητική τεκμηρίωση στη βάση παράθεσης πορισμάτων έγκριτων ιστορικών και, ειδικότερα, μελετητών των ελληνικών πραγμάτων, μαρτυριών και συγκριτικών εξετάσεων. Διατρέχοντας ολόκληρη την ιστορία του νεοελληνικού κράτους, αρχής γενομένης από τα σπάργανα της ιδέας του ξεσηκωμού, προσφέρει μια σφαιρική εικόνα. Οι παραπομπές δε συνιστούν οδηγό για περαιτέρω εμβάθυνση.
1
Φαρενάιτ 451
Η φωτιά του σκοταδιού
Θα μπορούσε ίσως να χαρακτηρισθεί ως το τρίτο μέρος μιας άτυπης τριλογίας με κοινό την ανησυχία για ένα επικείμενο δυστοπικό μέλλον μαζί με τον «θαυμαστό καινούργιο κόσμο» (Άλντους Χάξλεϋ, βλ. σκετική κριτική) και το «1984» (Τζορτζ Όργουελ, βλ. σχετική κριτική). Το «Φαρενάιτ 451» αναφέρεται στο σημείο της θερμοκρασίας που το κρασί αναφλέγεται, ενώ θα μπορούσε να λεχθεί ότι σημειολογικά φανερώνει και το σημείο πραγμάτωσης του εντεταλμένου σκοταδισμού. Το Φαρενάιτ 451 προσωπογραφεί μια κοινωνία όπου η φωτιά βυθίζει την αυριανή μέρα σε ένα έρεβος, του οποίου η βασανιστική καταδίκη είναι το ότι αρχίζει και συνηθίζεται.
0
Οι απόψεις ενός κλόουν
Χανς Σνηρ, επάγγελμα: Καλημέρα!
Ένας συνταρακτικός εσωτερικός μονόλογος που ξεδιπλώνει τις απόκρυφες ενδόμυχες πτυχές της αυτοαμβισβήτησης, του αυτοελέγχου, της ασίγαστης ανησυχίας του εάν το παρόν που προδιαγράφει το μέλλον είναι όντως στα δικά χέρια, κατ’ αντιστοιχία με ένα παρελθόν που ήταν κατ’ αρχήν ετεροπροσδιορισμένο. Η αντίθεση στη δοτή προσδοκία αποκτά εν προκειμένω τη χροιά μιας μελαγχολικής επανάστασης. Με λίγα λόγια, κάποιος αποφασίζει να γίνει κλόουν, επειδή του αρέσει. Τέλος και χαμόγελο σαρκαστικό μπροστά σε έναν καθρέφτη ανέκφραστων προσώπων ενός γνώριμου περιβάλλοντος.
0
Λεβιάθαν: το τέρας που έγινε απαραίτητο
Ο θεμελιώδης δογματικός άξονας της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου στο προ-κοινωνικό περιβάλλον, καθώς συνιστά την απαρχή των παραγωγικών αιτιών σύστασης της ανθρώπινης κοινωνίας, ενώ συναποτελεί και την απευκταία πραγματικότητα που δρομολογεί τις νομικές, θεσμικές και ηθικές προβλέψεις και συμπεριφορές της οργανωμένης πολιτείας. Υπό την σκέπη του φόβου του θανάτου και της ελπίδας του ασφαλούς, πρωταρχικώς, και άνετου, δευτερευόντως, βίου ανέκυψε ο Λεβιάθαν, δηλαδή η πολιτική κοινότητα, ένα υπερατομικό «οικοδόμημα» με τα εχέγγυα, την δύναμη και τους μηχανισμούς επέλευσης και διατήρησης της ειρήνης. Επομένως, οι συσσωματώσεις των αλληλοσυγκρούσεων άνευ κανόνων ανατράπηκαν από τις συνυπάρξεις των αλληλεπιδράσεων μέσω της «συμφωνίας». Το σύγγραμμα είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του επιπέδου των αντιλήψεων και των πεποιθήσεων της πολιτικής φιλοσοφίας του 17ου αιώνα.
0
Η αχαλίνωτη φιλοσοφία στο μπουντουάρ
Με τον αχαλίνωτο ηδονισμό του, την παραφθορά μέχρι οριστικής εξαλείψεως των κοινωνικών προτύπων και περιοριστικών τύπων, την ηθελημένη παντελή διαφθορά ο Μαρκήσιος Ντε Σαντ οδηγεί στα άκρα της υπομονής, αλλά και πέραν αυτών, την εποχή του, αλλά και κάθε εποχή. Σημείο εκτόνωσης της «φιλοσοφίας στο μπουντουάρ» είναι η παρθένα Ευγενία, η οποία ίσως προσωποποιεί την καταπιεσμένη αστική ηθική. Σε περιβάλλον απεριόριστης πορνογραφίας θίγονται τα ζητήματα της ύπαρξης του θείου και του κοινωνικού του ρόλου, του “political-correctness”, της έκτρωσης και πολλών άλλων. Το βιβλίο δεν προτείνεται τόσο για την λογοτεχνική του αξία, όσο για την τόλμη της έκφρασης σε μια κοινωνία καθόλα αντίθετη κι απροετοίμαστη για αυτήν την έκφραση (πρωτοεκδόθηκε το 1795).
0
Σοσιαλισμός ουτοπικός και επιστημονικός
Σοσιαλισμός επιστημονικός
Αυτό το ευσύνοπτο εγχειρίδιο προτείνεται για την εισαγωγή στην μαρξιστική θεώρηση της πολιτικής οικονομίας, καθώς συμπτύσσει με όρους προσφιλείς σε κάθε αναγνώστη τις κύριες τοποθετήσεις που αναλύονται στο «κεφάλαιο», καθώς και σε προηγούμενα έργα των Μαρξ και Ένγκελς (η καπιταλιστική εκμετάλλευση, η έννοια της υπεραξίας, το φαινόμενο της ανεργίας, η πολιτική ως εποικοδόμημα, ο καπιταλιστικός ρόλος της μηχανής, ο συντονισμός και η λειτουργία της επανάστασης κ.α.). Επίσης, διαγράφεται αδρομερώς το πλαίσιο επικοινωνίας και αντίθεσης του επιστημονικού (Μαρξ και Ένγκελς) και του ουτοπικού (Φουριέ, Σαιν-Σιμόν και Όουεν) σοσιαλισμού. Στον αντίποδα, χάριν της διαλεκτικής συνέπειας, προτείνεται η μελέτη του κλασσικού συγγράμματος του Άνταμ Σμιθ «έρευνα για την φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών» (βλ. σχετική κριτική).
0
Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών
Ο πλούτος των εθνών
Το εν λόγω σύγγραμμα συνιστά ένα εξαιρετικής σημασίας εγχειρίδιο για την σκέψη της φιλελεύθερης πολιτικής οικονομίας. Η κατανοητή του γλώσσα, παράλληλα με την πυκνή του δομή, το καθιστούν ένα χρήσιμο εργαλείο για την στοιχειοθέτηση και εξέταση βασικών όρων πολιτικής οικονομίας (αγορά, κέρδος, ρίσκο κ.α.) από κάθε (έστω και αμύητο) αναγνώστη. Στον αντίποδα, χάριν της διαλεκτική συνέπειας, προτείνεται η μελέτη του συγγράμματος του Φρίντριχ Ένγκελς «σοσιαλισμός ουτοπικός και επιστημονικός» (βλ. σχετική κριτική).
0
Ο επαναστατημένος άνθρωπος
Ο Άνθρωπος της Επανάστασης
Ένα αριστουργηματικό δοκίμιο παρουσίασης, σχολιασμού, μερικής επαναθεμελίωσης και αποθεμελίωσης βασικών αρχών της σύγχρονης δυτικής πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας με προσανατολιστικό πρίσμα την ανάδειξη της «μεθεκτικής» επανάστασης του ανθρώπου. Μηδενισμός, γαλλική επανάσταση, λογικό και παράλογο διαπλέκονται για μια εκ νέου ανάγνωση της ιστορικής πραγματικότητας κα του ιστορικού υποκειμένου.
1
Ο Αντίχριστος
Αντιχριανισμός
Επιχείρηση μεταξίωσης του χριστιανικού ηθικού/αξιακού συστήματος με τρόπο ιδιαιτέρως καυστικό, που ίσως θα δικαιολογούσε τον χαρακτηρισμό της πολεμικής. Σε δύο δοκίμια, το ένα ως προς την κριτική του χριστιανισμού και το άλλο για την θρησκευτική, ο Νίτσε αναλύει τις τοποθετήσεις του σε σχέση με τα δογματικά θεμέλια του χριστιανικού οικοδομήματος και τα χαρακτηριστικά της πνοής μιας ζωής καθοριζόμενης από τη θρησκεία. Η γραφή και η δομή του δοκιμίου δεν είναι φιλοσοφικά αυστηρή υπό την έννοια ότι δεν ακολουθείται μία γραμμική και απαρέγκλιτη συλλογιστική. Περισσότερο μπορεί να γίνει λόγος για παράλληλη παράθεση θέσεων. Στη βάση αυτή, λοιπόν, ο αναγνώστης περισσότερο εμπνέεται απ’ ότι συνάγει. Ένα συμπέρασμα που το κείμενο ενέπνευσε σε εμένα ήταν το ότι η ταπεινοφροσύνη δηλώνει ανωτερότητα, η ταπεινότητα δηλώνει ισότητα, η ταπείνωση δηλώνει αναξιοπρέπεια.
1
Μεταφυσική του έρωτα
Ο έρωτας ως μεταφυσική βούληση
Ο Σοπενάουερ σε αυτή του τη πραγματεία αναλύει τον έρωτα ως υπερβατολογικό στοιχείο και ταυτόχρονα ως de facto υλικό. Εν ολίγοις, ο έρωτας παρουσιάζεται ως το εργαλείο της ύπαρξης για να εξασφαλιστεί η της αυτής ύπαρξη. Ως ενδοστρεφές υπαρκτικό μέγεθος, λοιπόν, ο έρωτας αναπτύσσει εμβέλεια που διαφεύγει της φυσικής, προσλαμβάνοντας μεταφυσική δυναμική. Με απλά και κατανοητά λόγια ο φιλόσοφος περιγράφει τις ψυχολογικές και φυσικές εκφάνσεις του έρωτα, ανευρίσκει τα αίτιά του και χαρτογραφεί τη χαοτική φύση, λαμβάνοντάς τον υπόψη ως (μεταφυσική) βούληση.
0
Η τέχνη του πολέμου
Ένας άλλος Ηγεμόνας
Ο Σουν Τσου σκιαγραφεί τα χαρακτηριστικά του ικανού Ηγέτη. Η παράλληλη μελέτη του ευσύνοπτου αυτού συγγράμματος με τον Ηγεμόνα του Νικολό Μακιαβέλι αντλεί ιδιαίτερη αξία από την συναγωγή συμπερασμάτων περί της (μη) κοινής αντίληψης του προικισμένου Ηγέτη διατοπικά και διαχρονικά .
0
Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου
Ανθολογία ενός ποιητή λουσμένου με άνθη
Η προκειμένη ανθολογία συνιστά ένα αξιόπιστο εισαγωγικό στον ποιητικό κόσμου του Γιάννη Ρίτσου. Ποιήματα ολόκληρα και (όταν τούτο δεν επιτρέπεται βάσει της έκτασης) ικανοποιητικά αποσπάσματα λειτουργούν προγευστικά για τον υπέροχο κόσμο ενός ποιητή που ανεύρισκε τον Θεό στη μοσχοβολιά του πορτοκαλιού. Πρέπει, βεβαίως, να υπογραμμισθεί ότι η αίγλη ενός έργου δεν ανευρίσκεται παρά στην ολότητά του.
0
Λευκές νύχτες
Λευκά φεγγάρια
Ποια είναι τα όρια του έρωτα; Η επαφή είναι συστατικό ή αποδεικτικό στοιχείο του μύχιου τραντάγματος που πάλλεται στη συχνότητα της απουσίας και της παρουσίας ενός ανθρώπου; Οι νύχτες γίνονται λευκές πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά την συνειδητοποίηση της ερωτικής μοίρας; Ο Ντοστογιέφσκι ίσως προσπερνά, ίσως υπονοεί, ίσως αναλύει τις απαντήσεις. Η βέβαιη επίγευση πάντως αυτής της νουβέλας είναι η γλυκύτητα ενός αφομοιωμένου Θεού.
0
Ο άνθρωπος ξανασταυρώνει
Το θείο πάθος αγκαλιάζει το ανθρώπινο και το δεύτερο εξυψώνει το πρώτο στην πραγματική του ασύλληπτη διάσταση μέσα στα όρια του καθόλα συλληπτού. Ένα εμβληματικό χωριό που αναβιώνει την Μεγάλη Εβδομάδα εθιμικά αποτελεί το σύστημα αναφοράς μέσα στο οποίο ο Καζαντζάκης υποβάλλει στη δοκιμασία του θείου βασάνου την ανθρώπινη αξία γενικά και την ελληνοχριστιανική υπόσταση ειδικά. Ανυπέρβλητη γραφή που δίνει στο επουράνιο σύμβολο την χροιά μιας οικείας εικόνας. Ευχαριστούμε, Καζαντζάκη.
0
Ναζίμ Χικμέτ τα έργα του
Ο ποιητής μιας πολυπόθητης ελευθερίας
Στίχοι κοινωνικοπολιτικοί, ευαίσθητοι, προσωπικοί, αλληλοδιαπλεκόμενοι μέσα στα χυτά μαλλιά μιας απομακρυσμένης ελευθερίας. Ο Ναζίμ Χικμέτ φωνάζει «όπως ο Κερέμ», σκουπίζει τον ιδρώτα από τη ζέστη της «αυτοκρατορικής περιοχής», προσεύχεται για να ‘ναι ευλογημένος ο Θεός ενώ «χιονίζει μες τη νύχτα». Εικόνες ενός ανθρώπου που διείδε πέρα στις μακρινές Ινδίες που «αλυσοδέσαν έναν άνθρωπο που βάδιζε». Ποίηση με δυναμική το ίδιο λαμπρή με τη ματιά που αγναντεύει μια πολυπόθητη ανατολή.
0
Η άνοδος της αβάσταχτης ασημαντότητας
Η φράση του συγγράμματος που συμπυκνώνει εν πολλοίς το πραγματευόμενο θέμα είναι η εξής (σελ. 24): "Η σημερινή κουλτούρα γίνεται ολοένα περισσότερο ένα μείγμα «μοντερνιστικής» απάτης και μουσειακότητας". Με κυρίαρχο στοιχείο την ανάλυση της δυναμικής και των μεταβολών του φαντασιακού, ο Καστοριάδης εξετάζει την κοινωνική πορεία, διαπιστώνοντας στοιχεία πολιτικής παρακμής και πολιτειακής έκπτωσης, πρωτίστως στον χώρο του συνειδησιακού. Ασκεί δριμεία κριτική στο καπιταλιστικό μοντέλο πολιτικής διάρθρωσης, ενώ δεν εξαιρεί από τα πυρά του και τις φερόμενες «επαναστατικές θεωρίες». Σύγγραμμα πολυεπίπεδης συλλογιστικής και, κατά τον γράφοντα, ιδιαίτερης διεισδυτικότητας. Η καθαρότητα της σκέψης του σε παρακινεί να συνταχθείς και να αντιταχθείς θεραπεύοντας στο έπακρο την ανάγκη μιας γόνιμης διαλεκτικής.
0
Το Είναι της Τέχνης
Ο Χάιντεγκερ αναπτύσσει την οντολογία του Είναι και Χρόνος με αντικείμενο πραγμάτευσης την προέλευση της τέχνης ή αλλιώς το είναι της τέχνης. Με μια επισκόπηση των τοποθετήσεων της κλασσικής γραμματείας σε σχέση με το προκείμενο ζήτημα, ο Χάιντεγκερ απορρίπτει με φιλοσοφικά επιχειρήματα και, υπακούοντας στο πρόταγμα της αποδόμησης δια της «παραγωγικής αντιπαλότητας», ορίζει ως προέλευση της τέχνης την ίδια την τέχνη και ερευνά περαιτέρω τι αυτή η τοποθέτηση σημαίνει. Εκτός από έναν ύμνο στην τέχνη, η οποία νοηματοδοτείται στη βάση της ίδιας της αρχεγονωσύνης της ουσίας της, το παρόν σύγγραμμα (μαζί με το «τι είναι μεταφυσική;») συνιστά μια πρόσφορη αφετηρία για την εισαγωγή στον περίπλοκο χαϊντεγκεριανό κόσμο και λόγο.
0
Η σονάτα του σεληνόφωτος
Η σονάτα του ερωτόφωτος
Η ενδοσκόπηση μιας μεσήλικης γυναίκας. Η ακτινογράφηση του έρωτα, της ζωής και του θανάτου. Με στίχους που ακτινοβολούν μιαν άλω εμπνευσμένη από το φεγγάρι που είναι τόσο κοινό και τόσο ξένο, ο Ρίτσος φορά ένα φωτοστέφανο αγιοποιημένης ευαισθησίας σε κάθε μαζί που πλέον αρκείται στη προσδοκία ή στην ανάμνηση. Ποίημα αριστουργηματικό.
0
Η Φάρμα των Ζώων
Η φάρμα των (φύσει) ζώων (πολιτικών)
Μια αριστουργηματική αλληγορία η οποία καυτηριάζει τη εγγενή παθολογία του ολοκληρωτισμού με σύστημα αναφοράς μιας φάρμα όπου τα ζώα επαναστατούν και αναλαμβάνουν την αυτοδιαχείριση των υποθέσεών τους. Η ψυχογραφία που διενεργείται είναι πολύπλευρη. Από τη μία παρακολουθούμε την διάβρωση της αγαθής πρόθεσης στο διάβα της συνειδητοποίησης των δυνατοτήτων της εξουσίας από τους νέους εξουσιαστές, από την άλλη παρατηρούμε την σταδιακή ανάδυση της εγκατάλειψης του ονείρου της πολιτειακής λύτρωσης και της (πολιτικής) ελευθερίας για τους ξανά εξουσιαζόμενους. Η επίκριση του Όργουελ για τον αποπροσανατολισμό του σοβιετικού καθεστώτος είναι πρόδηλη. Πέραν αυτής, όμως, η δυναμική της αλληγορίας έγκειται ακριβώς στην αφηρημένη της διατύπωση, δηλαδή στην απέκδυση από τα στοιχεία που ενδεικνύουν συγκεκριμένη ιστορική ταυτότητα, που τη καθιστά δυνατή υπαγωγής σε κάθε περίπτωση ολοκληρωτισμού. Προτείνεται ως πρόγευση του 1984 του ιδίου και ως επίγευση της ακρόασης του δίσκου “Animals” των Pink Floyd, που εμπνεύστηκαν από τη «Φάρμα των Ζώων».
0
Ψυχολογία των μαζών
Η ευεπίφορη μαζική ψυχή
Το ευσύνοπτο αυτό σύγγραμμα εισάγει τον αναγνώστη στον χώρο παρατήρησης και ανάλυσης της ψυχολογίας της μεγάλης κλίμακας, της ψυχολογίας της μάζας. Η μελέτη του παρέχει σπουδαία ερεθίσματα για την εμβάθυνση στα αίτια και τους τρόπους χειραγώγησης πολυπληθών ομάδων ανθρώπων σε διάφορα επίπεδα (πολιτικό, καταναλωτικό κ.λπ.)• η αγελαία συμπεριφορά αναδεικνύεται σε κοινωνικό ορμέμφυτο που παραγκωνίζει την ατομική σύνεση και λογική. Πολιτικό, οικονομικό, κοινωνιολογικό, ψυχολογικό εγχειρίδιο. Η αξία του εν λόγω έγκειται στην εμβέλεια του προβληματισμού του.
2
Σέργιος και Βάκχος
Σέργιος και Βάκχος, ίσον Καραγάτσης
Οι Σέργιος και Βάκχος αποτελούν δύο φίλους που ζουν, πεθαίνουν και αγιοποιούνται αχώριστοι. Μέσα από τα μάτια της ανθρώπινης αγιότητάς τους εγκρίνουν, κρίνουν και κατακρίνουν τις επιλογές των ηγετών της ρωμιοσύνης. Ο Σέργιος ως η προσωποποίηση της τετράγωνης λογικής και ο Βάκχος ως η προσωποποίηση της πολύπλευρης αγαθοσύνης αλληλεπιδρούν ίσως με τον ίδιο τρόπο που το λογικό και το θυμικό του συγγραφέα προσπαθούσαν κατά την ανάγνωση ή παρατήρηση της ιστορίας να σταθμίσουν και να συνάγουν ένα κάποιο συμπέρασμα. Συνολικά, το «Σέργιος και Βάκχος» αποτελεί ένα ιστορικό μυθιστόρημα με έντονες συγκινήσεις, γέλιο, προβληματισμούς και κρίσεις που πυροδοτούν μιαν άρρητη συζήτηση του αναγνώστη με τους φίλους αγίους.
0
Σέργιος και Βάκχος, ίσον Καραγάτσης (Τόμος Πρώτος και Δεύτερος)
Οι Σέργιος και Βάκχος αποτελούν δύο φίλους που ζουν, πεθαίνουν και αγιοποιούνται αχώριστοι. Μέσα από τα μάτια της ανθρώπινης αγιότητάς τους εγκρίνουν, κρίνουν και κατακρίνουν τις επιλογές των ηγετών της ρωμιοσύνης. Ο Σέργιος ως η προσωποποίηση της τετράγωνης λογικής και ο Βάκχος ως η προσωποποίηση της πολύπλευρης αγαθοσύνης αλληλεπιδρούν ίσως με τον ίδιο τρόπο που το λογικό και το θυμικό του συγγραφέα προσπαθούσαν κατά την ανάγνωση ή παρατήρηση της ιστορίας να σταθμίσουν και να συνάγουν ένα κάποιο συμπέρασμα. Συνολικά, το «Σέργιος και Βάκχος» αποτελεί ένα ιστορικό μυθιστόρημα με έντονες συγκινήσεις, γέλιο, προβληματισμούς και κρίσεις που πυροδοτούν μιαν άρρητη συζήτηση του αναγνώστη με τους φίλους αγίους.
0
Σύγχρονοι ελληνικοί μύθοι
Η αποδόμηση της ελληνικής οικονομικής μυθολογίας
Η σύγχρονη ελληνική οικονομική μυθολογία αποδομείται με τεκμήρια, επιχειρήματα και στοιχεία από έγκριτες μελέτες και φορείς. Ενδεικτικά μερικές από τις θεματικές τις οποίες πραγματεύεται το βιβλίο: 1) η Ελλάδα είναι μια φτωχή χώρα, 2) αιώνιοι φοιτητές, 3) ο μεγάλος Δημόσιος τομέας (από τα περιεχόμενα του βιβλίου). Πολύ χρηστικό για καθημερινές συζητήσεις αλλά και για έρευνα, το εγχειρίδιο αυτό παρέχει επιχειρήματα και χρήσιμες βιβλιογραφικές παραπομπές.
0
Το 10, το άριστο
Στο ημιτελές αυτό μυθιστόρημα ο Καραγάτσης διευθύνει τη παρέλαση δεκάδων χαρακτήρων με σύστημα αναφοράς τις οικείες της οδού Παρασάγγη 10 στο Πειραιά. Το 10 είναι η δυνάμει διεισδυτικότερη ηθογραφία της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Ταξικές διαφορές, φιλόδοξοι επιχειρηματίες και επιστήμονες, περιθωριοποιημένοι δεσμώτες του ζοφερού παρελθόντος, νοσταλγοί του. Το 10 φαίνεται ως το μυθιστόρημα της αλλαγής. Οι χαρακτήρες κατακλύζουν με τις εικόνες της ζωής τους, με τα λόγια των σκέψεων και των επιθυμιών τους, με το διαρκές πέρασμά τους το προσκήνιο, αλλά δεν αφήνει ο Καραγάτσης να λησμονηθεί ότι το πραγματικό πάθος, το πραγματικό ήθος, ο πραγματικός λόγος ανήκει στο περιβάλλον παρασκήνιο. Επίσης, για επίδοξους ή και εν ενεργεία συγγραφείς κρίνεται ότι η μελέτη του μυθιστορήματος από μεθοδολογική σκοπιά (ανάπτυξης χαρακτήρων, δόμηση περιβάλλοντος, σκηνογραφική θέση, συνύφανση των διακριτών ιστοριών) θα παρουσιασθεί ιδιαιτέρως ωφέλιμη. Παρατίθεται επιλογικά η μεγαλειώδης ρήση του Ρίτσου: «Το ημιτελές είναι το γνώρισμα των αριστουργημάτων».
0
Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο
Η τέχνη του να υπονοείς το δίκιο
Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο ως ικανότητα συνιστά αμάχητο τεκμήριο της ευπλασίας της «αλήθειας» και κατ΄ επέκταση ότι η αλήθεια δεν είναι παρά το αποτέλεσμα μιας κατίσχυσης σε μια λογομαχία μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Ως προς το περιεχόμενο αυτούσιο ίσως η μόνη αξία να μην είναι άλλη από την συναγωγή εξ αντιθέτου των δεοντολογικών κανόνων που πρέπει να ακολουθούμε σε μια διαφωνία. Εμβαθύνοντας, όμως, αυτό που συνιστά την «τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο» ένα φιλοσοφικό δοκίμιο και όχι μια διαλεκτική ζαβολιά είναι η καθάρια σύλληψη του ότι το η ουσία του διαλόγου που είναι η επικοινωνία, η δημιουργία δηλαδή μιας κοινωνίας σκέψης και ιδεών στη βάση ενός θέματος, εκτρέπεται σε διαγωνισμό της πιο βροντερής φωνής.
0
Άκου ανθρωπάκο
Άκου, άνθρωπε...
Ένα βιβλίο-αφορισμός του οποίου οι λέξεις δεν εννοούνται, αλλά εννοούν και μάλιστα βρυχηθμικά. Η συσσωρευμένη οργή του Ράιχ για την περιθωριοποίηση που βίωσε λόγω των νεωτερικών εισηγήσεων για την αντίληψη της ψυχολογίας και της ψυχαναλυτικής και των πολιτικών του πεποιθήσεων εκτυλίσσεται σε όλη την έκταση της στην ηχηρή αυτή προστακτική: «Άκου!». Αξίζει το βιβλίο να διαβαστεί αφενός με ενσυναίσθηση αφετέρου με επιφυλακτικότητα. Και τούτο, γιατί είναι θεμελιώδους σημασίας να καταλάβουμε την αιτία για την οποία κάποιος που αφιερώνεται ψυχή τε και πνεύματι στην ανάλυση και θεραπεία της ανθρώπινης ψυχής καταλήγει να φωνάζει: Ανθρωπάκο.
1
Sapiens - Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου
Sapiens και Άνθρωπος
Το βιβλίο αυτό συνιστά μια αδρομερή προβολή της ιστορίας του σύγχρονου ανθρώπου (είδος Homo Sapiens) με αφετηρία την ανατολική Αφρική, όπου εντοπίζεται το είδος καταγωγής μας (“Australipithecus”) και τελικό προορισμό τον καθρέφτη του αυτοπροσδιορισμού μας ως υποκείμενα της ιστορίας. Μέσα από τις αναλύσεις των διαφόρων θεωριών (θεωρία της εξέλιξης, θεωρία των πολιτισμικών μιμιδίων κ.α.) και την στοιχειοθέτησή των κοινωνικών, πολιτικών και φιλοσοφικών δεδομένων και φαινομένων με τρόπο αιτιακής συναρμογής η αχλή της χαοτικής ανθρώπινης ιστορίας διασκεδάζεται και στη θέση της μένει μονάχα ο προβληματισμός και η πιθανή ανταπόδειξη στη βάση μιας άλλη βάσης/πεποίθησης. Με άλλα λόγια, το βιβλίο δίνει απαντήσεις για το που να ψάξουμε την καταγωγή της ύπαρξης και των χαρακτηριστικών των ιδίων και της κοινωνίας μας. Συνιστά ανεπιφύλακτα ένα σπουδαίο βήμα προς περαιτέρω εμβάθυνση τόσο σε ζητήματα ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας, όσο και σε ζητήματα θεολογικού περιεχομένου.
1
Ο γλάρος Ιωνάθαν Λίβινγκστον
Ο γλάρος με τα ανθρώπινα μάτια
Ο γλάρος Ιωνάθαν Λίβινγκστον έχει ως όνειρο ζωής να μάθει τα όρια των πτητικών του δυνατοτήτων. Καταμεσής της σωρείας των πιέσεων του περιγύρου, της προσωπικής του φιλοδοξίας, της δοκιμής της απογοήτευσης αγναντεύει το αύριο με μέτρο τις πτήσεις που ακόμα δεν έκανε. Παραφράζοντας τον Ναζίμ Χικμέτ, στα μάτια μου ο γλάρος αυτός είναι ο άνθρωπος που δεν έχει ακόμα γεννηθεί. Ο συγγραφέας επιλέγει ένα παραμύθι για να ξεφύγει της σύμβασης ενός δοκιμιακού παραπόνου για την αυτεπιβαλλόμενη καταπίεση. Αυτό είναι ένα παραμύθι για να ξυπνήσουμε και όχι για να κοιμηθούμε. Να σημειωθεί ότι στην εν λόγω έκδοση έχει προστεθεί ένα τέταρτο κεφάλαιο, το οποίο σε κάποιους αναγνώστες μπορεί να εμπνεύσει μια νιτσεϊκή αύρα.
0
Περί θανάτου
Περί θανάτου και περί ζωής
Τα αντιθετικά ζεύγη συνιστούν βασικό φιλοσοφικό σχήμα με σημασία τόσο απλής εννοιολογικής αντιπαραβολής, όσο και πολυσύνθετης αλλησυμπληρωματικής ή αλληλονοηματοδοτικής επιτέλεσης. Η ολιγοσέλιδη αυτή πραγματεία συνοικοδομείται από αποσπάσματα, κυρίως από το βασικό σοπεναουερικό έργο «ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση», με κοινό παρανομαστή την ενασχόληση με τον θάνατο. Αυτολεξεί παρατίθεται: «[…] ο θάνατος είναι το χρονικό τέλος του χρονικού φαινομένου• αν όμως αφαιρέσουμε από την εικόνα το χρόνο, δεν υπάρχει πια κανένα τέλος, και η λέξη χάνει όλο της το νόημα». Είναι τελικά ο Σοπενάουερ ο γνωστός γκρινιάρης της δυτικής φιλοσοφίας ή ο νηφάλιος παρατηρητής μιας κατ’ ουσία μη νηφάλιας και κατά φαινόμενο νηφάλιας ύπαρξης;
0
Πόθεν και πότε οι Έλληνες
Ένα σύγγραμμα εξαιρετικής δομής και ανάπτυξης που πραγματεύεται την ανεύρεση των στοιχείων της ελληνικής ταυτότητας και τον εντοπισμό της χρονικά και τοπικά με στόχο την κατά το δυνατόν ασφαλέστερη συναγωγή ενός συμπεράσματος περί της απαρχής της πολιτισμικής ελληνικής ύπαρξης. Με στοιχεία επιστημονικά – αρχαιολογικά και κύριο πρίσμα τη γλωσσολογική μελέτη και έρευνα, το βιβλίο τούτο πληροφορεί μεστά, κατανοητά και πολύπλευρα την χωροχρονική εμβέλεια της ελληνικής παρουσίας. Οι ιστοριοδίφες αναγνώστες και οι λάτρεις της αρχαιολογίας, κατά την εκτίμηση μου, θα αγαπήσουν τη μεθοδικότητα της συλλογιστικής του βιβλίου.
1
Γενεαλογία της ηθικής
Γενεαλογία μιας ηθικής
Η γενεαλογία της ηθικής θα μπορούσε ίσως να χαρακτηρισθεί το είδωλο της άλλης μεριάς του καθρέφτη στον οποίο μπροστά στέκεται ο (νιτσεϊκός) Αντίχριστος. Με άλλα λόγια, στο έργο αυτό ο Νίτσε αναλύει με χροιά αφοριστική και καυστική την επίδραση του Χριστιανισμού στην ηθική πορεία του κόσμου. Το κείμενο είναι τριχοτομημένο σε πραγματείες. Στην πρώτη εξετάζεται το δίπολο «Καλός και Άσχημος», στην δεύτερη η «ενοχή, η άσχημη συνείδηση και τα συναφή», στην τρίτη η σημασία των ασκητικών ιδεωδών. Πολύγευστο το έργο με κυρίαρχη την επίγευση της πίκρας. Ωστόσο, προβληματικές όπως το διαπραγματεύσιμο ή μη της ηθικής ως αποτέλεσμα ή μη της κατίσχυσης μιας κοινωνικά ή πνευματικά «ανώτερης» ομάδας, αν μη τι άλλο παρέχουν πλούσια ερεθίσματα για πολύωρες συζητήσεις και περισυλλογή.
0
Η περί Θεού αυταπάτη (;)
Ως γνωστόν το διαλεκτικό σχήμα είναι τριμερές και αναλύεται στις εξής πτυχές: θέση – αντίθεση – σύνθεση. Το εν λόγω σύγγραμμα διαπνεόμενο από την αρχή του απαρέγκλιτου ορθολογισμού πραγματεύεται το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού με γνώμονα την λογική αποδόμησή του. Δια πρίσματος οντολογικού ο Ντόκινς (Dawkins) επιχειρεί την ανατροπή των επιχειρημάτων περί της ύπαρξης του Θεού που έχουν διατυπωθεί, ακολουθώντας ως γραμμή συλλογιστικής πλεύσης την δαρβινική/εξελικτική θεωρία, την οποία αναλύει με τρόπο πρόσφορο για τους αμύητους. Ανεξαρτήτως προσωπικών πεποιθήσεων και με πίστη στο διαλεκτικό σχήμα, θεωρώ πως η μελέτη του συγγράμματος αυτού θα ήταν ωφελιμότατη τόσο για τους κατά πίστη πολεμίους, όσο και για τους (κατά πίστη) συμμάχους. Για σφαιρική εικόνα προτείνονται μεταξύ άλλων (για τους αγγλομαθείς, καθώς κατά τις γνώσεις του γράφοντος δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα σε ελληνική μετάφραση) το “The Deluded Atheist: A Response to Richard Dawkins' The God Delusion”, καθώς και οι «Στοχασμοί περί της Πρώτης Φιλοσοφίας» του Ντεκάρτ Ρενέ, όπου τεκμηριώνεται, κατά τον συγγραφέα, με επιχειρήματα η ύπαρξη του Θεού.
0
Δικαιοσύνη
Κοιτώντας τη Δικαιοσύνη από την κλειδαρότρυπα
Ο Μάικλ Σάντελ (Michael J. Sandel) διατρέχει με το σύγγραμμα του τούτο τις βασικότερες πτυχές των σταθμίσεων που διενεργούνται στο πλαίσιο της συναγωγής μιας "αταρακούνητης" αλήθειας σε επίπεδο κοινωνικό, νομικό, πολιτικό και αμιγώς λογικό. Σκιαγραφώντας σε αδρομερείς παρουσιάσεις τον ωφελιμισμό, τον ελευθερισμό, τον καντιανισμό και εξετάζοντας τις θεμελιώδεις αρχές της φιλοσοφίας του Ρωλς και του Αριστοτέλη εξοπλίζει τον αναγνώστη με τα απαραίτητα εφόδια για την αντιμετώπιση περίπλοκων κοινωνικών ή ακόμα και δικαιοδογματικών ζητημάτων, φυσικά στο επίπεδο που η έκταση του βιβλίου το επιτρέπει. Συνιστά πάντως ασφαλές, κατά την κρίση μου, ορμητήριο για εμβάθυνση και προβληματισμό. Συμπληρωματικά θα μπορούσε να προταθεί η «εισαγωγή στη νομική σκέψη» του Καρλ Ένγκις.
0
Το αστείο
Το πολύ σοβαρό κουντερικό Αστείο
Κυριαρχικό στοιχείο του μυθιστορήματος είναι η πολυπρόσωπη ενδοστρεφής αφήγηση, η οποία εξυπηρετεί τον άρρητο θεμελιώδη σκοπό του έργου, η ενσυναίσθηση της ειρωνικής εκτύλιξης ενός ετερόνομου πεπρωμένου. Το Αστείο ως έργο διακλαδώνεται στην ιστορία τεσσάρων βασικών προσώπων (Λούντβιχ, Λουτσία, Γιάροσλαβ, Έλενα) στα οποία προσωποποιείται η αχανής συναισθηματική και πεποιθηστική παλέτα μιας εποχής που συνστοιχειοθετεί την ανθρώπινη μοίρα ως ένα ιστορικό σχόλιο εγκλωβισμένο στα όρια της δυναμικής του εσωστρέφειας ("Χιλιάδιες κωφάλαλες Ιππασίες των Βασιλέων θα κινήσουν, με τα λυπητερά και ακατάληπτα μηνύματά τους, και κανένας δεν θα 'χει το χρόνο να τα ακούσει" ). Η λήθη, η φθαρτότητα και η ελαφρότητα του είναι διατρέχει την ανθρώπινη ενέργεια αποστερώντας τα πάθη ή και τον σκοπό από το ίδιο τους το νόημα. Ο ετεροπροσδιορισμός γίνεται σαφής και απεκδύει την αιώνια μνήμη από την αίγλη της ενώ καθιστά την δυνατότητα επανόρθωσης στοιχείο μιας απρόβλεπτης σύμπτωσης. Η ζωή του Λούντβιχ αποθεμελιώθηκε στη βάση ενός αστείου.
0
Ο τελευταίος πειρασμός
Ο διαρκής καζαντζακικός πειρασμός
Έργο πολύσημο, το οποίο φιλτράρει την θρησκευτική κουλτούρα μέσα από τον ανθρώπινο μαρασμό, ηθικό και ψυχικό, όπου ο μεν πρώτος καταλήγει στα χιλιοφιλημένα κορμιά των απανταχού Μαγδαληνών, ο δε δεύτερος σε φοβισμένους Χριστούς που διστάζουν να διατάξουν τον σκοπό να υποκλιθεί μπροστά τους στο άκουσμα του «τετέλεσται», και την ανθρώπινη αναγέννηση που απολήγει σε Μαγδαληνές μετανοημένες και Πειρασμούς ανίκανους πλέον να βαυκαλίσουν. Ο Καζαντζάκης περιγράφει την πορεία του Ιησού από την Ναζαρέτ στον Γολγοθά θέτοντας προτεραιότητα στην ανάδειξη των ανθρωπίνων αδυναμιών και συγκινήσεων, τις οποίες πυροδοτούν οι θεόπνευστες και θεοδημιούργητες παραστάσεις της πορείας αυτής. Ωστόσο, η ριζοσπαστικότητα του έργου του Καζαντζάκη δεν έγκειται μονάχα στην εκλεκτικότητα αυτή της δυαδικότητας του Ιησού αλλά κυρίως στο εύστοχο της παρεμβατικότητας στα τεκταινόμενα των Αγίων Γραφών. Προβαίνει ο Καζαντζάκης όχι απλά σε διήγηση αλλά και ερμηνεία χωρίς να διστάζει να ξηλώσει το σανίδι της σκηνής που οι Απόστολοι, η Μαγδαληνή, η Μαρία και η Μάρθα, ο Λάζαρος, ο Ζεβεδαίος, η γρια-Σαλώμη, η Μητέρα, ο Καϊάφας, ο Σίμων ο Κυρηναίος, ο μπάρμπα-Συμεών παραθέτουν τους θεοβλογημένους μονολόγους και στιχομυθίες, για να δει τι είναι από κάτω. Ίσως να αντικρίζει τον Ιησού να ψιθυρίζει τα λόγια τους, να υποδεικνύει τις κινήσεις τους, να επιδοκιμάζει τις θεοσυμφέρουσες πρωτοτυπίες και να παραφέρεται στα λάθη τους. Ίσως και να σαστίζει και να υμνεί την σκιά του Ιησού, η οποία σφηνωμένη πάνω στο σταυρό του μαρτυρίου μειδιάζει περιμένοντας απλά την κοσμογόνο στιγμή του θανάτου. Σπουδαιότερη προσωπικότητα για την τύχη της ανθρωπότητας παρουσιάζεται - κατά τεκμήριο και εικόνα - ο εσταυρωμένος Ιησούς. Ωστόσο, σπουδαιότερη προσωπικότητα για την οικονομία της ίδιας της σταύρωσης προβάλλεται - σθεναρά και εντυπωσιακά - ο Ιούδας. Η μεταφορά του προσώπου του Ιούδα, από την θηλιά της αυτοτιμωρίας για την προδοσία του Μεσσία, στον πέλεκυ με τον οποίο κατακεραυνώνει τον φοβοδουλικό Ιησού, είναι το δίκοπο μήνυμα που διακονεί ο Τελευταίος Πειρασμός. Εντάσσει τούτη η μεταστροφή του ρόλου του Ιούδα κατευθύνσεις φιλοσοφικές και δικαιοδογματικές. Το βάρος της εξαθλίωσης υπομένουν δύο κατηγορίες ανθρώπων: αυτοί που το αξίζουν και αυτοί που μπορούν να το αντέξουν. Ο Ιησούς, κατά τον Καζαντζάκη, προικοδότησε στον Ιούδα την αιώνια χλεύη γιατί κανένας άλλος δεν θα άντεχε το αναγνωριστικό φιλί του αποχαιρετισμού. Ο Ιούδας άντεχε. Μία παρέκβαση στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη. Ο πειρασμός διατρέχει όλη τη ζωή του Ιησού. Σηματοδοτεί το πλαίσιο του ανθρώπου που οριοθετούν τα σύνορα της θεϊκής ουσίας. Παραμένει ασαφές αν η Κατάρα που τον ακολουθεί σε κάθε βήμα, μέχρι και την στιγμή που τον προσπερνά και τον οδηγεί, είναι ο πειρασμός να παραμείνει άνθρωπος ή η αποστολή του να παραμείνει Θεός. Από το ξυλουργείο, όπου κατασκεύαζε σταυρούς για Ζηλωτές και αντάρτες που ευαγγέλιζαν την λύτρωση του λαού του Ισραήλ, έφτασε να οραματίζεται τον δικό του σταυρό σαν το δέντρο πάνω στο οποίο θα στέριωνε τον νέο κόσμο. Μα πριν το όραμα, πριν την καινούργια προοπτική, ο τελευταίος πειρασμός τον απέσπασε. Ξεκάρφωσε τα χέρια και αγκαλιά με τον φύλακα άγγελό του πλάγιασε με τον έρωτα, έζησε με την τρυφερότητα, γέρασε με την ανάγκη. Η αγάπη παρέμεινε σταυρωμένη στον Γολγοθά σαν αποτελούσε το θεόπνευστο πυρήνα της διδασκαλίας του. Εδώ επανεισάγεται ο Ιούδας. Ο άνθρωπος που ήταν έτοιμος να υποστεί τα αιώνια γιούχα δεν άντεξε την λιποταξία του διακόνου της λύτρωσης. Ο Ιούδας είχε αναλογιστεί μήπως και είναι ο Μεσσίας ο ίδιος ο λαός. Υποχώρησε αποδεχόμενος ότι άλλοι ζουν για να ηγηθούν και άλλοι για να ηγούνται. Παρέδωσε την ανάγκη του για ηγεσία στην ανάγκη του Νέου Κόσμου να ακολουθήσει. Εύλογα θα μπορούσαμε να ταυτίσουμε την έκφραση του Ιούδα ως μια σοσιαλιστική πρόταση στην προβληματική του Μεσσιανισμού και της προσήλωσης στα βουλεύματα μεταφυσικής καταγωγής. Καλύτερα, όμως, η πολιτική χροιά να λείπει από τις παραμέτρους που θίγει ο Καζαντζάκης στο έργο του, προκειμένου να διαφυλαχθεί ο διπολικός χαρακτήρας του έργου που ο ίδιος ο συγγραφέας επιθυμεί να διαφυλαχθεί. Το δίπολο άνθρωπος-θεός δεν πρέπει να παρερμηνευθεί σε προβληματικές όπως συλλογικότητα-ατομικότητα, σοσιαλισμός-καπιταλισμός, αθεϊσμός-θρησκευτικότητα, παρά το ότι μπορεί ο καθένας να εγείρει σχετικούς συλλογισμούς βάσει του λόγου του Τελευταίου Πειρασμού. Σαν σχόλιο και μόνον αναφέρεται ότι πολύ ενδιαφέρον θα είχε η σύγκριση της φιλοσοφίας του Πειρασμού με τον Ζαρατούστρα του Νίτσε και το κατά πόσο ο Θεός του Καζαντζάκη συγκεντρώνει τα γνωρίσματα του Υπερανθρώπου. Ο Χριστός, τελικά, σταυρώνεται κα μετά το «Ηλί, Ηλί λαμά σαβαχθανί» νανουρίζει τον Νέο Κόσμο που κουρνιάζει στα γεννοφάσκια του με το «Τετέλεσται». Είτε ως Θεός αποδέχεται τον ρόλο του και αναγεννάται μέσα από την εκπλήρωση του θείου καθήκοντος, είτε ως άνθρωπος υπομένει την τελική βάσανο που του απλώνει το χέρι για να τον παρασύρει στην μακάρια αθανασία. Εν πάση περιπτώσει, η σταύρωση έγινε και η λύτρωση ευαγγελίσθηκε. Εν πάση περιπτώσει, ο πειρασμός συγκλόνισε και η λύτρωση διασαλεύθηκε. Τελειώνοντας κανείς το έργο, αν κάνει ησυχία και αφουγκραστεί, θα αντιληφθεί την υπόκωφη περηφάνια του Καζαντζάκη: Σαν άνθρωπος αγνόησες τον πρώτο πειρασμό, σαν άνθρωπος ταλαντεύθηκες στον τελευταίο, σαν άνθρωπο σε κατέβασαν από τον σταυρό.
1
Το Στιλέτο
Το Στιλέτο της πολιτικής φαυλότητας
Ο άξονας δράσης του μυθιστορήματος εντοπίζεται στο σκοτεινό – μέχρι το τέλος – πρόσωπο ενός κατά συρροή δολοφόνου με ακατάληπτα και ανεξήγητα κίνητρα, ο οποίος στοχοποιεί και προβαίνει σε αλλεπάλληλες ανθρωποκτονίες με θύματα παρομοίου προφίλ: Ρομά με ποινικό μητρώο. Το γεγονός αυτό συνιστά την θρυαλλίδα μιας αλυσιδωτής και χαοτικής ακολουθίας ενεργειών. Η προβολή μέσω του Τύπου του γεγονότος εκκινεί την διαδικασία πολιτικοποίησης της κατάστασης και η σειρά των δολοφονιών μεταλλάζει από κοινωνική ανωμαλία που χρήζει διευθέτησης σε πολιτικό καναβάτσο απερίσκεπτων προσωπικοτήτων των οποίων η μυωπική διαχείριση της κατάστασης εκτροχιάζει την κοινωνική τάξη. Το κείμενο κατ’ ουσίαν πραγματεύεται τις μείζονες κοινωνικές αλλαγές που μπορεί ένα τυχαίο (;) γεγονός να προκαλέσει υπό την μεθοδική (Τύπος) τροχοδρόμηση και την βία της τύχης (π.χ. ο Ντουλγκέρου που πυροβολεί και σκοτώνει το παιδί). Η θεωρία του χάους εφαρμοσμένη υπό κοινωνιολογική σκοπιά. Ένα φαινομενικά άσχετο αίτιο σε ένα μη υπολογίσιμο τελικό αποτέλεσμα. Αναφορικά με το βιβλίο, μια σειρά δολοφονιών στην άνθηση εθνοφυλετικών διακρίσεων και πολιτικών καταβαραθρώσεων. Μηχανορραφία και τύχη στο πλαίσιο της διαρκούς εξέλιξης, ήτοι κοινωνία αφημένη στη διαπλοκή και στον χρόνο.
0
Ο ξένος
Ο γνωστός μας Ξένος (Spoiler)
Στον Ξένο σκιαγραφείται με λεπτομέρεια, μα αφηρημένα, η αντιπαλότητα της επιθυμίας της προσωπικότητας έναντι της προσδοκίας του περιβάλλοντος για την προσωπικότητα. Η δυναμική που αναπτύσσει η δυνητικότητα του ονείρου και της ελπίδας είναι πανομοιότυπα με την δυνητικότητα εκπλήρωσης της απειλής ή της κοινωνικής προφητείας-δρομολόγησης («Τα σύννεφα ωστόσο που πέρασαν άφησαν στο δρόμο κάτι σαν υπόσχεση βροχής που τον σκοτείνιασε»). Στον αντίποδα της κάθε προσδοκίας, ελπίδας, απειλής στέκεται βέβαια η ματαιότητα. Η αποξένωση βαθμιαία μετεξελίσσεται σε μοναχικότητα, η οποία εμποτίζεται με θελητή ματαιότητα. Η τελευταία εξηγεί τα πάντα επειδή δεν χρειάζεται τίποτα να εξηγηθεί. Είναι ο δύσκολος δρόμος που ενώνει την ευκολία με την ανάγκη για ευκολία. Ο θάνατος της μητέρας, γεγονός στιγμιαίο και μόνιμο, διατρέχει το πρώτο μέρος χέρι-χέρι με τον ύπνο του γιου, αποσπασματικός μα τείνων στο μόνιμο. Καταλήγει ο Μερσώ: «Σκέφτηκα πως άλλη μια Κυριακή πέρασε, πως τώρα η μαμά ήταν στον τάφο της, πως θα ξανάρχιζα τη δουλειά μου και πως τελικά δεν είχε αλλάξει τίποτα». Η δυναμική μιας ισοπεδωτικής καθημερινότητας καταπνίγει την ανθρώπινη τραγωδία; Ή ο διαρκής πόνος απλά υπερτερεί του έκτακτου;
0
Θαυμαστός καινούργιος κόσμος
Θαυμαστός καινούργιος (από)κοσμος (Spoilers)
Ένα έργο σπουδαίας διεισδυτικότητας που ορίζει κατευθύνσεις για την διάγνωση της ουσιαστικής ελευθερίας και της πολύπλοκης ιδιότητας του δικαιώματος. Η καθολική ευτυχία προϋποθέτει την καθάρια υπερ-ατομικότητα για την επίτευξη της οποίας υποδεικνύονται δύο δρόμοι: ο ένας είναι η δεσποτική εξάρθρωση της προσωπικής τυχαιότητας με την παράλληλη τιθάσευση της εναπομείνουσας αδυναμίας, ενώ ο δεύτερος η αδιάλειπτη αυτοβελτίωση έως την οριστική λύτρωση από τα δεσμά του εαυτού. Στο έργο τους δύο αυτούς δρόμους ακολουθούν ο Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος τον μεν πρώτο, ο Άγριος τον δε δεύτερο. Στο δυστοπικό περιβάλλον της σεξουαλικής πανελευθεριότητας, του κατευναστικού σώματος (του ναρκωτικού που αποσύρει τους δισταγμούς, την μελαγχολία, τη θλίψη, τα κατάλοιπα γενικά της ολοπροσωπικής αυτοτέλειας), της παβλοφικής εκπαίδευσης της ταξικής στεγανότητας και του αδιάσπαστου καταμερισμού) αυτοσκοπός ορίζεται η εκπλήρωση της οφειλόμενης, βάσει κοινωνικής ετικέτας, παροχής. Η ατομική τελείωση επιτυγχάνεται αφ’ ης στιγμής συμπεριφερθείς κατά πως έχεις οριστεί να συμπεριφερθείς. Ανακλαστικές αποκρίσεις σε καιρικές συνθήκες, κοινωνικές καταστάσεις, ανθρώπινες παρουσίες και απουσίες, οριοθετούν την ικανότητα έκφρασης του πολίτη του ευτυχισμένου κόσμου. Γενικά, το έργο δεν προτείνει παρά περιγράφει. Οι δύο ακραίες καταστάσεις είναι η δουλική αποδοχή του συστήματος της επιδερμικής χαράς ή η πειθαρχημένη υπομονή της αυτοεξορίας μέχρι την ψυχική κατάπτωση. Ανάλογα δε με την κρίση του καθενός η εστίαση μπορεί να αφορά διαφορετικά πρόσωπα. Προσωπικά πιστεύω ότι ο μόνος χαρακτήρας που φαίνεται να αποκλίνει από τα πρότυπα της ενδονομοτέλειας του χωρίς να την απορρίψει είναι η Λενίνα. Σε δύο σημεία αποδεικνύεται τούτο: στο λάθος που κάνει στην δουλειά της και στα δάκρυα όταν συναντά για στερνή φορά τον Τζον. Αυθαίρετα, ίσως, συνάγεται ότι ο Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος είναι έκθετος στην τυχαιότητα της συναισθηματικής πανοπλίας του έρωτα.
1
Η Παναγία των Παρισίων
Η Παναγία της λογοτεχνίας
Η Παναγία των Παρισίων αποτελεί ένα μυθιστόρημα πλασμένο μέσα στο καλούπι της κλασσικής ρομαντική τραγωδίας, όπου η οικονομία του μύθου προωθείται και προβάλλεται μέσα από τα πρίσματα των αντιθέσεων, των αλληλοσυμπληρώσεων και της υπερρεαλιστικής πολυπλοκότητας που καταλήγει, όμως, να ταυτίζεται με την ειρωνική τυχαιότητα της πραγματικότητας. Έτσι, το μυθιστόρημα εισάγει και αναλύει χαρακτήρες απολύτως απαραίτητους και τις κάμψεις και ανακάμψεις της πλοκής τηρώντας με συνέπεια την προσήλωση στο κέντρο αν και η ματιά μπορεί να εκτρέπεται στην ιστορική περιφέρεια. Ως τίτλος «Η Παναγία των Παρισίων» συνιστά, κατά την κρίση μου, έναν από τους πιο εύστοχους τίτλους (ίσως και τον πιο εύστοχο) των μυθιστορημάτων που έχω ήδη διαβάσει. Και τούτο διότι συμπυκνώνει την υπόδειξη του συστήματος αναφοράς εκτύλιξης της μυθιστορηματικής υπόθεσης και την παραίνεση του συγγραφέα για την ανάγνωση των υποδόριων νοημάτων και ερμηνειών του έργου. Πρωταγωνιστές του έργου αναδεικνύονται ο Κλαύδιος Φρόλλος, ο Φοίβος ντε Σατωπέρ, ο Κουασιμόδος και η Εσμεράλδα. Περιφερειακά πρόσωπα εξυπηρετούν τη πλοκή προωθώντας την υπόθεση (όπως ο Ιωάννης Φρόλλος και ο Πέτρος Γκρεγκουάρ) ή/και νοηματοδοτώντας την ενεστώσα κατάσταση (όπως η Πασχαλιά η Πανωραία). Αναμφισβήτητα ως προς την ψυχογραφία υπερέχει το δίπολο των χαρακτήρων του Κλαύδιου και του Κουασιμόδου (θεμελιώδης αντίθεση της φιλοσοφίας του έργου), ενώ στον πυρήνα της συνοχής και ουσίας των γεγονότων, των κινήτρων και των συμπεριφορών, των επιλογών και των καταστάσεων ενθρονίζεται η Εσμεράλδα.
0
